Jan Kochanowski: żelazna logika
Pamiętam, jakim szokiem była dla mnie lektura Metamorfoz Apulejusza: facet napisał tę książkę dwa tysiące lat temu, a czyta się ją tak, jakby kumpel opowiadał ci historię, która zdarzyła mu się przedwczoraj w knajpie albo na jakiejś domówce.
Z Kochanowskim podobnie: wzruszamy się, śmiejemy i popadamy w zadumę dokładnie w tych samych miejscach, co czytelnicy mu współcześni oraz – zapewne – ci przyszli, z roku 2523. Tego zgrabnego czterowiersza można się łatwo nauczyć na pamięć i gromić nim fanatycznych abstynentów w towarzystwie, a (najprzedniejsze!) na koniec ogłosić, że to wcale nie my napisaliśmy, ani nie żaden dowcipniś z Wykopu.pl, tylko taki jeden gość spod Dęblina – też zresztą orzeł.

ZA PIJANICAMI
Ziemia deszcz pije, ziemię drzewa piją,
Z rzek morze, z morza wszytki gwiazdy żyją,
Na nas nie wiem, co ludzie upatrzyli,
Dziwno im, żeśmy trochę się napili.

Wacław Potocki: jedziemy po bandzie
Barok – wiadomo – kultura nadmiaru. Nikt nie opisał tego lepiej niż mój czcigodny sąsiad z Łużnej – również, gdy idzie o kwestie picia i upijania się, czyli dawania w palnik.
Zaczniemy w miarę łagodnie – od iście reporterskiego obrazka, w którym poeta podliczył swym ciotkom opróżnione kielichy. Dla jasności: ówczesna kwarta to 250 ml, więc każda z dam wypiła do tytułowych „raczków” – uwaga, uwaga! – bagatela, półtora litra wina, czyli dwie dzisiejsze butelki. Z góry przepraszam za rozwlekłość cytatów – przytaczam całe utwory, ale są tak pyszne, że nie sposób się oprzeć.

RACZKI
Zjechawszy się ciotuchny z sobą przed półroczem
Napiłyby się winka, gdyby było po czem
Więc się każe z raczkami gospodyni kwapić
A owa: „Nie wadzi się przed raczkami napić”.
Wypiłyż po garnuszku, co miał kwartę w sobie;
Przy raczkach też po drugim pozwoliły sobie:
„Piłyśmy przed raczkami, przy raczkach, więc jeszcze
Pijmy trzecią po raczkach; rad się ten gad pleszcze”.
Zgadnijcież, jaka była okazyja czwartej
Do wypicia na owe raczki wina kwarty?
I tak je barzo dobrze uraczyły raczki,
Że niebożątka poszły spać, miasto przechadzki.
Dopieroż po żołądku postrzegszy, że one
Raczki były surowe i nie dowarzone,
A daleko, niż męski, słabszy jest niewieści,
Jeszcze po dwie: tak wszystkich wypiły po sześci.

O ile ciotczyny sabat kończy się w miarę, w miarę (panie zasypiają spokojnie w gościnnych łóżkach), o tyle srogi melanż, w którym uczestniczył autor – już nie: podmiot zupełnie nieliryczny baluje poza domem i nad ranem budzi się w jakimś brogu, czyli drewnianej wiacie na siano. Pijany to arcydzieło nie tylko barokowego rymotwórstwa (zaczyna się jak jakiś głęboko mistyczny Sęp Szarzyński, potem jest kompletna parodia, na końcu zaś znowu refleksyjna poważka), lecz także autoironicznego poczucia humoru; ponadto świadectwo niebywałego zmysłu obserwacji, w tym towarzyszących pijaństwu stanów psychicznych – od euforii i samochwalstwa począwszy, przez skłonność do rozdawnictwa, na kacu-moralniaku skończywszy. Kto choć raz to sam przeżył, potwierdzi: czysta prawda.
Wacław Potocki spoczywa w podziemiach klasztoru franciszkanów w Bieczu. Czasami, gdy koło niego przechodzę, żałuję, że nie urodziłem się 350 lat wcześniej. Chociaż i dzisiaj – nie powiem – jest się z kim napić.

PIJANY
Obudzę się, jeszcze świt nieba nie zabielił,
Nie wiem, jeślim na jawie, czy mnie sen omelił:
W sukni i w botach leżę, wszytek jako w wodzie,
Pełno bigosu w wąsach, pełno kliju w brodzie
I pochwy, i kieszeni próżne, łeb w barłogu.
„Chłopcze, kędyżem ja to?” – „Mości panie, w brogu!”
Nie śmiem się dalej pytać, rad był usnął znowu,
Już będąc pijanego wiadomy narowu,
Ale jakby mi wsadził kto do serca węża,
Żal i wstyd, nie tylko sen, żywot mi zwycięża.
„Jużci widzę, że w brogu; czy we wsi, czy w mieście?”
„Podpiłeś, waszmość, sobie na wczorajszym feście,
Wadziłeś się, a kto się po pijanu wadzi,
Musi się tam i panu dostać, i czeladzi
Narobiłeś, nagadał, nadrwił na trzy zbyty,
Ledwieśmy cię pod ten bróg wetkali przykryty.
Nigdyś nie postępował po pijanu marniej,
Woźniceś wygnał z stajnie, kucharki z piekarni”.
„Cyt, bodaj cię zabito!” – A chłopiec: „O to mniej,
Ale się każdy swojej zniewagi upomni,
Rozdałeś waszeć siła i naobiecował,
Jedno z siebie pogubił, a drugie popsował”.
Anoż skutek ludzkości pożytek ochoty:
Boska wprzód, nie bez wielkiej, obraza, sromoty;
Hańba po tym; nieprzyjaźń ludzka pogotowiu,
Bez szkody niepodobna, cóż mówić o zdrowiu.
Wino mnie nieszczęśliwie przerobiło w świnię,
Niechże się albo krótka przewlecze najdłużej,
Albo wieczna noc oczy zasromane zmruży;
Jednak, żeby się o mnie nie mogli dopytać,
Niech mi konia dodadzą, nim dzień zacznie świtać.
Jako żołnierz z przegranej uchodzi potrzeby,
Tak ja, obrzydły pijak, muszę szukać gdzieby
Krótką chwilę szalonej wesołości mojej
Cały rok uspokoił, jeśli uspokoi.