Region wyróżnia się rozmaitością krajobrazów i winami rodem z epoki starożytnych Etrusków. Lokalne winiarskie szlaki przebiegają w czterech strefach DOC – colli etruschi viterbesi, vignanello, aleatico di Gradoli, est! est!! est!!! di Montefiascone, a także w niektórych najpiękniejszych zakątkach regionu Lacjum, wśród gór Monti Cimini i ich lasów, czarujących osad na szczycie wzgórz. O Alta Tuscia pisze Mario Crosta.
Na północy regionu Lacjum, w prowincji Viterbo, znajduje się obszar Alta Tuscia. Rozciąga się on wzdłuż antycznej drogi konsularnej Via Cassia aż po lewy brzeg Tybru i granice z regionami Umbria i Toskania. Alta Tuscia wyróżnia się rozmaitością krajobrazów i winami rodem z epoki starożytnych Etrusków. Lokalne winiarskie szlaki przebiegają w czterech strefach DOC – colli etruschi viterbesi, vignanello, aleatico di Gradoli, est! est!! est!!! di Montefiascone, a także w niektórych najpiękniejszych zakątkach regionu Lacjum, wśród gór Monti Cimini i ich lasów, 
czarujących osad na szczycie wzgórz, bogatych pałaców papieskiej szlachty i starożytnych zabytków rzymskich i etruskich. Alta Tuscia to miejsce dla miłośników wina, przyrody i starożytności. Piękną wycieczkę można zacząć w okolicach wulkanicznego jeziora Vico, od miasteczek Caprarola i Ronciglione. W Caprarola warto odwiedzić pałac Farnese, wspaniały budynek z XV wieku z freskami malarza Vignola. Ronciglione zaś posiada charakterystyczną osadę średniowieczną, znaleźć tam można też ślady renesansu i baroku. Warto odwiedzić Soriano nel Cimino, urocze miasteczko na wzgórzu z okazałym zamkiem Orsini otoczone lasami bukowymi i kasztanowymi. Kolejny przystanek warto zrobić w Bomarzo, gdzie jest sławny „park potworów” przy pałacu Orsini. Obowiązkowo trzeba zatrzymać się w Bagnoregio o etruskim pochodzeniu, z wartościowymi śladami renesansu. Ze znajdującego się na szczycie góry belvedere rozciąga się piękny widok na niezwykłą panoramę – w dolinie Val dei Calanchi (piaskowe skały) widać słynną Civita di Bagnoregio, malowniczą osadę znaną na całym świecie jako umierającą z powodu postępującej erozji swojego zamieszkałego centrum. Leży ona rzeczywiście na tufowej skale pośrodku pagórkowatej kotliny i jest połączona z cywilizacją jedynie wąskim mostem dla pieszych.
Średniowieczne osady i restauracje
Całkiem inne jest Bagnaia, miasteczko o renesansowej wystawności, gdzie znajduje się czarująca i majestatyczna Villa Lante zbudowana w drugiej połowie XV wieku według projektu architekta Vignola, 22-hektarowy cud ogrodów papieskiego rodu Della Rovere z zabytkowym dworem i terenem łowieckim. Dziś jest tam bardzo dobra restauracja, gdzie Cleofe i Zefferino Pasquini oferują dania lokalnej kuchni: zupę jarzynową acquacotta, porchetta al forno (pieczone prosię z pieca), jagnię a scottadito, dzika a bujone, zająca in salmi (w potrawce).
Miłośnikom wina radzę odwiedzić Castiglione in Teverina. To osada średniowieczna położona na samym szczycie wzgórza nad doliną Tybru, z cudownymi zabytkami, takimi jak zamek Rocca dei Monaldeschi z 1351 roku. Właśnie tutaj w każdy pierwszy tydzień sierpnia odbywa się Festa del Vino dei colli del Tevere (święto wina pagórków Tybru). To okazja, aby skosztować wyśmienite miejscowe wina DOC i lokalne delikatesy chronione apelacją DOP, jak orzechy laskowe z Caprarola, kasztany z Vallerano i Soriano, soczewicę z Onano, ciecierzycę z Talentano, fasolę z Gradoli, owczy ser pecorino roman1o i oliwę z pierwszego tłoczenia extravergine di Canino. Chciałbym Państwu polecić ten popularny festyn smakoszy, gdzie znalazłem pyszne wina, takie jak:
– białe wytrawne chardonnay Calanchi di Vaiano z winnicy Azienda Agricola Paolo e Noemia D’Amico. W odróżnieniu od słynniejszego chardonnay Falesia z tej kantyny, które w 100% 
leżakuje w nowych barikach (i po prostu mi nie smakuje), 80% moszczu tego wina leżakuje w kadziach ze stali nierdzewnej i tylko 20% w barikach już używanych. Krystaliczne wino o barwie złotozielonkawej, intensywnym bukiecie aromatów (dojrzałe owoce tropikalne, kandyzowany ananas, liście pomidora, szałwia, odrobina wanilii) i dobrej kwasowości, finezyjne, z finiszem lekko słodkawym i korzennym;
– białe wytrawne chardonnay Oro di Corte z winnicy Tenuta Ronci di Nepi La Querceta (uprawa biologiczna). Rocznik 2004 słusznie odniósł wielki sukces na Vinitaly 2005. Ma charakter, osobowość, ciało, leżakowało tylko trochę w barikach. Barwa słomkowa z odblaskami złotymi, bogaty bukiet aromatów (kwiaty akacjowe, owoce tropikalne, brzoskwinie, melon), a w ustach jeszcze miód akacjowy i dojrzały ananas z długim harmonijnym finiszem;
– białe słodkie Muffo z winnicy Tenuta Mottura (uprawa biologiczna). Słodka perełka z kupażu lokalnych winogron, 50% grechetto i 50% procanico (trebbiano toscano), o zawartości alkoholu powyżej 14%. Barwa żółtozłota z domieszką dymu. Bardzo finezyjne, pełne – rewelacyjne. Bukiet z nutami moreli, kwiatów pomarańczy, kandyzowanej skórki cydratu, daktyla, miodu. Wino w ustach czyste, rasowe, o wielkiej równowadze, bogate, harmonijne. Jedno z najlepszych słodkich win włoskich oraz jedno z najlepszych win z włoskiej uprawy biologicznej;
– czerwone wytrawne merlot Aurelius z winnicy Tenuta La Pazzaglia (uprawa biologiczna). Czysty merlot, jedno z najlepszych w regionie Lacjum, z dobrą relacją ceny do jakości. Barwa intensywnie rubinowa, bukiet z nutami słodkiego tytoniu i siana, jeżyny, czarnej porzeczki, wiśni na tle korzennym. W ustach ciepłe, owocowe z aksamitnymi garbnikami i czułym finiszem.
Kiedyś rzadko zadowalała mnie jakość lokalnych win. Przyznaję, że obecne wina wytwarzane nowocześnie smakują mi coraz bardziej. Poprawiły się także tradycyjne wina, gdyż tutejsi winiarze w końcu postawili na mniejszą wydajność uprawy.
Czerwone vignanello DOC z odmian sangiovese i ciliegiolo (z ewentualnym dodatkiem innych lokalnych winogron czerwonych do 20%) towarzyszy grillowanym mięsom. Białe vignanello superiore DOC z winogron procanico (trebbiano toscano), rossetto (trebbiano giallo), malvasia di Candia i malvasia del Chianti z ewentualnym dodatkiem innych lokalnych białych do 10% lepiej serwować do ryb słodkowodnych. Greco di vignanello DOC z odmiany greco (także wersja musująca) jest idealne do skorupiaków i owoców morza.
W północnej strefie Alta Tuscia, na brzegu wulkanicznego jeziora Bolsena, są dwa antyczne wina o ciekawym smaku, białe wytrawne est! est!! est!!! di Montefiascone i czerwone słodkie aleatico di Gradoli.
Papieskie zamki, kardynalskie smaki
W Montefiascone warto odwiedzić Rocca dei Papi (zamek papieży), gdzie w latach 1058-1590 urlop spędzało kolejno ponad 30 papieży. Ze skały rozciąga się wspaniały widok na panoramę od kotliny jeziora i jego pięknych wysp Martana i Bisentina aż po Morze Tyrreńskie, od dzikich nizin nadmorskich w Maremmie do gór Monti Volsini, od gór Monti Cimini do Monti della Tolfa. 
Miasteczko było letnią rezydencją papieży, jest więc tu sporo świątyń. Ale Montefiascone obecnie znaczy przede wszystkim est! est!! est!!! di Montefiascone, białe wino DOC z winogron procanico (trebbiano toscano), malvasia bianca toscana i rossetto (trebbiano giallo). Jak wieść głosi, podczas podróży do Rzymu w 1111 roku biskup niemiecki Johann De Fugger (czy Defuk) wysłał swego służącego i giermka Martinusa, by zdegustował wina i napisał na bramie każdej wioski słowo „est” (łac. jest), jeśli serwowane jest tam dobre wino, lub dwa razy to słowo, jeśli wino okaże się bardzo dobre. W Montefiascone kiper biskupa znalazł wino tak smaczne, że napisał słowo „est” aż trzy razy. Kiedy biskup je skosztował, zatrzymał się tu na zawsze i chciał umrzeć… topiąc się w est! est!! est!!!
W epoce renesansu wino to trafiało przede wszystkim do mnichów, biskupów, kardynałów, papieży i ich rodów. Za panowania papieża Pawła III (Alessandro Farnese) powstał rejestr win i miejscowości produkcyjnych całego regionu. A zatem, śladami sławnego biskupa Defuka, można dziś odwiedzić najlepsze winnice miasteczka i degustować ich wspaniałe wina.
Antica Cantina Leonardi jest tu najstarsza, powstała w 1900 roku i od tamtego czasu prowadzi ją rodzina Leonardi. Jej historyczną piwnicę wykopano w tufie. Wytwarza się tu sześć win (białych, czerwonych i z późnego winobrania, czyli botrytizowanych). Jej typowe est! est!! est!!! di Montefiascone Poggio del Cardinale ma barwę jasnosłomkową i bukiet bogaty w aromat jabłkowy, smak miękko owocowy, może zanadto delikatny. Dobre est! est!! est!!! di Montefiascone Foltone wytwarza Cantina Stefanoni – o barwie jasnosłomkowej, delikatnym bukiecie owocowym, lekko pikantnym, przypominającym anyż i dziką różę. Jest bardzo przyjemne podczas picia, ponieważ otrzymuje odrobinę garbnikowości i dobre ciało ze starych winnic ziemi wulkanicznej. Azienda Vinicola Mazziotti z Bolseny też posiada niektóre winnice w okolicach Montefiascone i produkuje dobre est! est!! est!!! di Montefiascone. Nie można też nie wspomnieć o słynnej posiadłości Azienda Agricola Falesco. Kosztowałem jej zaskakujące roczniki 1995 i 1999 tego wina z winnicy Poggio dei Gelsi i nie mogę ich zapomnieć, choć ostatnio wolę raczej jej bazowe wino est! est!! est!!! di Montefiascone, typowo orzeźwiające i tańsze. Godny uwagi jest też jej merlot Montiano roczniki 1995, 1996, 1997 i 1998: barwa ciemnorubinowa przezroczysta z odblaskami purpurowymi, intensywny bukiet aromatów owocowych, korzennych, finezyjnie balsamicznych, smak zrównoważony, ciepły, z finiszem elegancko migdałowym. Wino to jest nieklarowane i niefiltrowane przed butelkowaniem. Od tej pory nadano winiarzowi Cotarella przydomek „mister merlot”.
Zabytki i wina
W Gradoli warto odwiedzić zamek Rocca Farnese, zbudowany za czasów papieża Pawła III. Okolice tej wioski są naprawdę malownicze, a powstaje tu słodkie czerwone wino aleatico di Gradoli DOC, naturalnie likierowe, z zapachem dzikiej róży i owoców leśnych. Ustawa gwarantuje tylko miejsce pochodzenia, a nie jakość. Degustowałem więc także inne aleatico IGT lub stołowe z sąsiednych kantyn poza „zaściańkowo” rysowaną strefą. Czasami nieco dalej znalazłem coś lepszego. W Cantina Stefanoni w Montefiascone powstaje np. wino L’eatico z winogron aleatico: pyszne, świeże, owocowe i korzenne. Trappolini w Castiglione in Teverina wytwarza z winogron 
aleatico zaskakujące wino Idea: krystaliczna rubinowa barwa z odblaskami fioletowymi, bogaty bukiet (wiśnia, granat, malina, róża) na tle landrynkowym o finezyjnej kwasowości, jest bardzo miękkie i mięsiste. Rewelacja czeka nas natomiast w czarującym miasteczku Bolsena odwiedzanym cały rok przez bogatych zagranicznych turystów. Choć są tu ważne zabytki, jak zamek Rocca Monaldeschi z ciekawym muzeum czy bazylika Świętej Krystyny, gdzie znajdują się relikwie cudu Bożego Ciała, który wydarzył się właśnie tutaj w 1263 roku, to warto poświęcić czas i uwagę winom z Azienda Agricola Puri Charlotte.
Można powiedzieć, że posiadłość Puri Charlotte leży w samym kraterze dawnego wulkanu. To gospodarstwo z XVII wieku, ostatnio wyremontowane, znajduje się między Bolsena a Gradoli i obejmuje ponad 20 hektarów winnic i gajów oliwnych. Moim skromnym zdaniem, wina tej posiadłości są idealnym ambasadorem winiarskim nie tylko swojej strefy, ale całego Lacjum.
Wyróżniają się klasą, osobowością, skupieniem owocu, tak jak aleatico Drago del Polo. To prawdziwe aleatico di Gradoli pochodzi właśnie z krateru. Niestety jest butelkowane kilka kilometrów poza strefą i to wyklucza apelację DOC. Wino krystaliczne o intensywniej barwie czerwonorubinowej z odblaskami różowo-fioletowymi. Bogaty bukiet: syropy owocowe (truskawki, poziomki, maliny, agrest, granat) i zwiędła róża. Smak bardzo przyjemny, słodycz świetnie zrównoważona z kwasowością o namacalnej miękkości, z długim finiszem owocowym. Małe arcydzieło siedliska, które sprzyja niepowtarzalnej elegancji. Godne uwagi jest też czerwone wytrawne Montemoro z tej kantyny (40% merlot, 40% sangiovese, 20% montepulciano): intensywna barwa ciemnorubinowa z odblaskami fioletowymi, bogaty bukiet owocowy (borówki, śliwki, wiśnie, suszone figi), lekko korzenny i balsamiczny smak, aksamitny, słodko-garbnikowy, mięsisty, z eleganckim finiszem migdałowym.
© Tekst: Mario Crosta
Tekst ukazał się wcześniej w „Rynkach Alkoholowych”
