Na wzrost i plonowanie krzewów winorośli mają wpływ konkretne warunki klimatyczno-siedliskowe. Stworzenie optymalnych warunków dla roślin wiąże się z wyborem najbardziej odpowiedniego stanowiska dla winnicy oraz z prowadzeniem prawidłowych zabiegów agrotechnicznych. Kolejna część naszego cyklu tekstów o uprawie winorośli. Autorem jest Roman Myśliwiec.
Na wzrost i plonowanie krzewów winorośli mają wpływ konkretne warunki klimatyczno-siedliskowe. Stworzenie optymalnych warunków dla roślin wiąże się z wyborem najbardziej odpowiedniego stanowiska dla winnicy oraz z prowadzeniem prawidłowych zabiegów agrotechnicznych.
Światło
Intensywność promieniowania słonecznego zależy od kąta padania promieni słonecznych, stopnia zachmurzenia, zanieczyszczenia atmosfery oraz wysokości nad poziomem morza. Najlepiej nasłonecznione i najcieplejsze są stoki wzgórz i wzniesień o ekspozycji południowo-zachodniej, południowej i w mniejszym stopniu południowo-wschodniej. Stoki nachylone bardziej w kierunku wschodnim mają mikroklimat suchszy, ostrzejszy, o większych różnicach temperatury między dniem a nocą.
Większe nachylenie w kierunku zachodnim wpływa na wzrost wilgotności gleby i wyrównanie dobowej temperatury. Dla winnic zakładanych w Polsce najbardziej odpowiednie są stoki o ekspozycji południowo-zachodniej. Stopień nasłonecznienia na stokach o różnej ekspozycji ma wpływ na grubość i okres zalegania pokrywy śnieżnej. Na stokach zwróconych bardziej ku zachodowi pokrywa śnieżna jest grubsza i zalega dłużej niż na stokach południowych. Opóźnia to początek wegetacji krzewów, co jest korzystne ze względu na mniejsze zagrożenie krzewów przymrozkami wiosennymi. Zachmurzenie i zanieczyszczenie atmosfery zmniejsza intensywność promieniowania słonecznego. Najlepiej nasłonecznione i najcieplejsze są zbocza o spadku 30–40% , jednak uprawa krzewów na takich stanowiskach jest trudna, a gleba narażona na erozję. Mechanizacja uprawy jest stosunkowo łatwa na zboczach o spadku nieprzekraczającym 15%. Wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. intensywność promieniowania się zwiększa.
W niektórych krajach o ciepłym klimacie winorośl uprawiana jest niekiedy na znacznych wysokościach n.p.m., np. w Boliwii – 2500 – 3000 m, w Pamirze – 2300 m, w Dagestanie – 1400 m.
W naszych warunkach klimatycznych winnice mogą być zakładane do wysokości około 300
– 400 m n.p.m. Tereny położone wyżej, mimo dobrego nasłonecznienia, są chłodniejsze, o krótkim okresie wegetacji. Największa część nasłonecznienia rocznego przypada na lipiec. Nieco mniejsze nasłonecznienie jest w maju i sierpniu, a wyraźnie mniejsze w kwietniu i wrześniu. Mniejsze nasłonecznienie krzewów we wrześniu jest przyczyną spowolnienia dojrzewania owoców i złego ich wybarwienia. Roczna suma nasłonecznienia dla terenów Polski wynosi 1400-1900 godzin. Dla winorośli są to wartości raczej niskie, dlatego tak ważny jest wybór odpowiedniego stanowiska, o 
wyższym rocznym nasłonecznieniu. Zabiegi agrotechniczne (rozstawa, formowanie, cięcie) również powinny sprzyjać lepszemu wykorzystaniu promieniowania słonecznego przez krzewy.
Temperatura
Warunki termiczne klimatu związane są bezpośrednio z ilością promieniowania słonecznego, głównie pochłanianego przez glebę i rośliny. Przebieg temperatury w okresie wegetacji i ilość ciepła dostarczanego krzewom ma decydujący wpływ na wielkość i jakość plonu owoców. W chłodnych latach owoce winorośli są mniejsze, niezbyt smaczne i mniej aromatyczne, o wyższej zawartości kwasów. Średnia wieloletnia temperatura stycznia (najchłodniejszego miesiąca roku) wynosi od około -1,5 st. C na północnym zachodzie, do około -5 st. C na północnym wschodzie Polski. Średnia wieloletnia temperatura lipca wynosi w przybliżeniu od 17 st. C na Wybrzeżu do 19 st. C na południu Polski. Średnie wieloletnie wartości temperatury całego roku wynoszą w przybliżeniu od 6,5 st. C w północno-wschodniej części kraju do 9 st. C w części południowo-zachodniej. Najwyższa temperatura lata występuje na południu, a 
ekstremalnie niska w zimie zdarza się najczęściej we wschodniej części kraju. Najniższa temperatura
występuje w głębokich, bezodpływowych dolinach. Tereny takie nie przedstawiają żadnej wartości jako stanowiska pod winnice. Na sąsiadujących z nimi wzniesieniach temperatura jest przeważnie o kilka lub nawet kilkanaście stopni wyższa. Dobowe spadki temperatury poniżej 0 st C w okresie wegetacji (przymrozki) stanowią poważne zagrożenie opłacalności uprawy winorośli. Ostatnie przymrozki wiosenne występują w Polsce od 20 kwietnia do 15 maja. W efekcie kwietniowych przymrozków niszczone są nabrzmiałe pąki, a przymrozki występujące w maju są przyczyną przemrożenia młodych latorośli, przez co zmniejszeniu ulega plon owoców. Wczesne przymrozki jesienne są powodem zniszczenia liści winorośli – przedwcześnie przerwany zostaje proces asymilacji.
Najważniejszym, naturalnym sposobem ochrony krzewów przed przymrozkami jest wybór odpowiedniego stanowiska uprawy. Zbocza wzgórz położone nawet kilkanaście metrów powyżej dna doliny, ze swobodnym odpływem zimnego (cięższego) powietrza, są odpowiednimi stanowiskami pod winnice.
Długość okresu wegetacji w Polsce wynosi 180–230 dni. Najdłuższym okresem wegetacji charakteryzują się tereny południowe, centralne i zachodnie, a najkrótszym obszary położone na północno-wschodnich krańcach Polski. Na podstawie długości termicznego okresu wegetacji (przyjmując jako temperaturę początkową 50 trudno precyzyjnie ocenić przydatność poszczególnych rejonów Polski do uprawy winorośli, ponieważ roślina ta rozpoczyna i kończy wegetację w .jpg)
temperaturze 8–10 0 C. Dlatego też wymagania termiczne winorośli dokładniej określa tzw. suma aktywnych temperatur (SAT) – jest to suma średnich temperatur dziennych wszystkich
dni okresu wegetacji liczona powyżej 10 0 C. Wyżej podane wartości dobrze odzwierciedlają wymagania cieplne odmian zbliżonych w pochodzeniu do winorośli właściwej (V. vinifera).
Dojrzewanie niektórych starszych mieszańców amerykańskich, o małych wymaganiach cieplnych, może mieć mniejszy związek z wartościami SAT, owoce tych odmian dojrzewają w latach cieplejszych i chłodniejszych często w podobnym terminie. Najwyższe wartości SAT mają rejony położone na południowy zachód od linii wyznaczonej przez miejscowości: Chełm, Lublin, Radom, Łódź, Poznań i Gorzów Wielkopolski (rys. obok). Bardzo dobre pod winnice są wszystkie tereny o korzystnym mikroklimacie, położone w takich rejonach Polski, jak: Kotlina Sandomierska, Wyżyna Małopolska, Pogórze Karpackie, Przedgórze Sudeckie, Nizina Śląska i Nizina Wielkopolska.
Krzewy winorośli mają najwyższe wymagania termiczne w fazie kwitnienia i dojrzewania owoców. Niedobory ciepła w tych okresach powodują spadek wielkości i jakości plonu owoców.
Wartości SAT dla poszczególnych grup odmian:
– bardzo wczesne 2000–2200 st. C
– wczesne 2200–2500 st. C
– średnio wczesne 2500–2700 st. C
– średnio późne 2700–2900 st. C
– późne > 2900 st. C
Woda
Winorośl potrzebuje znacznych ilości wody, której podstawowym źródłem są opady atmosferyczne. Ilość wody, z której mogą korzystać rośliny, zależy od intensywności rocznych opadów w danym rejonie, pojemności wodnej gleby i intensywności parowania. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych dla obszaru Polski wynosi 500–800 mm. Najmniejsze są w centralnym pasie nizin. Wartości sum opadów wzrastają w kierunku północnym i wyraźnie w kierunku południowym. Ilość opadów rośnie wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Zbocza nachylone w kierunku zachodnim są lepiej nawadniane, dzięki częstym frontom deszczowym z zachodu. Ulewne deszcze są bardzo szkodliwe dla winnic zakładanych na stokach, niszczą bowiem strukturę gleby i powodują erozję. Pewne znaczenie w uzupełnianiu niedoboru wody w klimacie winnicy ma rosa. Występuje ona częściej na równinach, rzadziej na stokach. Zbyt częste występowanie rosy na liściach krzewów sprzyja rozwojowi chorób. Źródłem dużych ilości wody na wiosnę jest topniejący śnieg. Średnia wieloletnia grubość pokrywy śnieżnej wynosi od 5 cm na zachodzie do 10 cm w pozostałej części kraju. Pokrywa śnieżna odgrywa bardzo ważną rolę w ochronie systemu korzeniowego przed przemarzaniem. Na stokach zwróconych ku zachodowi gromadzi się więcej śniegu w zimie, a wiosną dłużej się utrzymuje. Gruba pokrywa śnieżna (dłużej topniejąca) opóźnia rozpoczęcie wegetacji krzewów, zmniejszając tym samym stopień ich zagrożenia przymrozkami wiosennymi. Korzenie krzewów winorośli wykorzystują również wodę podsiąkającą z głębszych warstw gleby (wody głębinowe). Poziom tych wód powinien się jednak znajdować na głębokości co najmniej 1,5– 2 m, zalane bowiem przez dłuższy czas korzenie szybko gniją, krzewy chorują, a nawet zamierają. Nadmiar wody w obrębie korzeni powoduje objawy na liściach podobne do wywoływanych np. przez wirusy – wszelkiego rodzaju chlorozy, zwijanie się brzegów liści, zasychanie. Niedobór wody (susza) jest przyczyną słabego wzrostu latorośli i owoców, zasychania pasierbów, żółknięcia liści.
Najwięcej wody winorośl potrzebuje w fazie intensywnego wzrostu latorośli i w okresie wzrostu jagód, czyli od połowy maja do połowy sierpnia. W fazie kwitnienia (czerwiec) wymaga umiarkowanej wilgotności podłoża i minimalnej wilgotności powietrza. Zarówno susza, jak i nadmierne deszcze obniżają efektywność kwitnienia. Dojrzewanie owoców i drewnienie latorośli przebiegają lepiej podczas pogody bezdeszczowej. Wysoka wilgotność gleby przedłuża wzrost latorośli i opóźnia proces ich drewnienia, co źle wpływa na przygotowanie krzewów do zimy.
Suma letnich opadów atmosferycznych w Polsce jest dla krzewów winorośli w zasadzie wystarczająca. Niekorzystny jest natomiast rozkład opadów w poszczególnych miesiącach okresu wegetacji. W maju często zdarzają się susze, a w czerwcu, kiedy winorośl kwitnie – nadmierne opady. Również często występuje nadmiar opadów w fazie dojrzewania owoców (wrzesień), powodując ich pękanie i gnicie. Warunki wilgotnościowe zależą również pośrednio od typu gleby i częstości występowania wiatrów. Gleby ciężkie, gliniasto-ilaste, o dużej pojemności wodnej, dłużej utrzymują wodę niż szybko wysychające gleby piaszczyste. Na terenach nieosłoniętych, narażonych na wysuszające działanie wiatru, częściej występuje niedobór wody.
Wiatry
Wiatry zachodnie (latem najczęstsze) przynoszą wilgotne powietrze znad Atlantyku. Towarzyszy im wzrost zachmurzenia i opady deszczu latem, a odwilże zimą. Wiatry wschodnie (przeważające zimą) mają charakter kontynentalny, są suche i ciepłe w lecie, a mroźne w zimie. Wiatry północne i północno-wschodnie (rzadziej występujące) są bardzo szkodliwe, często bowiem towarzyszą im majowe przymrozki. Wiatry południowe (jesienią dość częste) mają charakter wysuszający. Wiatry słabe, o prędkości do 5 m na sekundę, są pożyteczne dla mikroklimatu winnicy. Lekki przewiew dobrze wpływa na stan zdrowotny krzewów i proces asymilacji, a w okresie kwitnienia ułatwia zapylanie. Swobodny przepływ powietrza w winnicy ułatwiają wyższe formy krzewów. Niskie formowanie krzewów, tuż przy ziemi, pogarsza przewiewność i sprzyja wzrostowi wilgotności w obrębie roślin, a przez to rozwojowi chorób. Silniejsze wiatry wzmagają transpirację i działają wysuszająco na krzewy i glebę. Bardzo silne wiatry są szkodliwe, uszkadzają krzewy i rusztowania. Mroźne wiatry w zimie silnie schładzają i wysuszają roślinę, zmniejszając jej wytrzymałość na mróz. Bardzo pożyteczną rolę w ochronie przed zbyt silnymi wiatrami spełniają naturalne bariery (zadrzewienia i zakrzewienia) i sztuczne osłony przeciwwiatrowe.
Gleba
W krajach typowo winiarskich uprawia się winorośl na glebach wszystkich rodzajów, również na bardzo ubogich, kamienistych, piaszczystych, wapiennych, często jako jedyną możliwość ich rolniczego wykorzystania. Prawdopodobnie, stąd wziął się pogląd, że winorośl plonuje dobrze na każdej glebie. W wielu tradycyjnych rejonach uprawy winorośli końcowy efekt finansowy nie jest związany z ilością uzyskanych owoców, lecz z jakością wyprodukowanego wina. Wprawdzie krzewy winorośli mają mocny i aktywny system korzeniowy, niemniej żyzność i struktura gleby zdecydowanie wpływają na wielkość i jakość plonu owoców. Pod winnice często polecane są gleby lekkie, przepuszczalne, łatwo, szybko się nagrzewające. Na tego typu glebach winorośl często jednak jest uszkadzana przez przymrozki wiosenne i suszę. Pod winnice należy polecić raczej gleby bardziej 
zwięzłe gliniasto-piaszczyste. Na takich glebach rozpoczęcie wegetacji winorośli opóźnia się o kilka dni, co często chroni krzewy przed spóźnionymi przymrozkami wiosennymi. Gleby gliniaste mają także większą pojemność wodną, wolniej wysychają, co chroni krzewy przed ujemnymi skutkami długotrwałej suszy. Pod winnice nie nadają się gleby, w których zbyt płytko znajduje się lita skała, nieprzepuszczalna glina lub woda. Poziom wód gruntowych nie może być wyższy niż 1,5–2 m. W stosunku do innych roślin sadowniczych winorośl ma szczególne wymagania co do odczynu podłoża. Odmiany zbliżone w pochodzeniu do winorośli właściwej (V. vinifera) wymagają gleby o odczynie obojętnym (pH 6,5–7,2). Odmiany pochodzące od gatunków amerykańskich, szczególnie od winorośli pachnącej (V. riparia), dobrze rosną również na glebach lekko kwaśnych – pH 5–6. Przy szczepieniu na podkładkach amerykańskich, mamy większą możliwość dostosowania winorośli do gleb o różnej zwięzłości i odczynie. Wzrost i plonowanie winorośli zależy głównie od zawartości w glebie powietrza, wody i składników pokarmowych. Najlepsze są gleby o strukturze gruzełkowatej – zawierają bowiem najwięcej tlenu i zapewniają swobodny rozrost korzeni krzewu. Wysoką pojemnością wodną charakteryzują się gleby o dużej zawartości cząstek ilastych i koloidalnych, tzw. części spławialnych.
© Roman Myśliwiec (www.winnica.golesz.pl)
Tekst pochodzi z ksiązki Romana Myśliwca „Uprawa winorośli” wydanej w 2009 roku przez Wydawnictwo PlantPress
